مناسک حج تمتع

عمره تمتع شامل دو بخش است :

الف : اعمال و کارهایی که باید انجام گیرد.

ب : کارها و اموری که باید از آن پرهیز شود.

اعمال عمره تمتع:

الف : احرام ب : طواف ج : نماز طواف د : سعی هـ: تقصیر

از آنجا که احکام و مسائل عمره تمتع همانند عمره مفرده است و در بیان مناسک عمره مفرده به تفصیل احکام عمره مفرده و همینطور محرمات احرام بیان شده است در اینجا تکرار نمی شود و برای مطالعه به بخش مناسک عمره مفرده مراجعه شود.

اعمال حج تمتع:

اول : احرام در مکّه

اعمال حج نیز، مانند اعمال عمره با احرام آغاز می شود.

کیفیت احرام حج:

مانند احرام عمره است، ولى در نیّت تفاوت دارد که در آنجا به نیّت عمره تمتع محرم می شد و اکنون به نیّت حج تمتّع محرم می شود.

زمان احرام حج:

بعد از اعمال عمره تمتّع تا وقتى که بتواند به وقوف در عرفات ـ ظهر روز نهم ذى حجّه ـ برسد.

امروزه به جهت کثرت جمعیّت و شلوغى راه که احتمال نرسیدن به موقع به عرفات می باشد، روز هشتم مُحرم می شوند و شب عرفه به عرفات می روند، هرچند اگر روز نهم هم مُحرم شوند وبروند وپیش ازظهرروزنهم به عرفات برسند مانع ندارد.

مکان احرام حج:

شهر مکّه است،

گرچه مستحب است در حِجر اسماعیل یا نزد مقام ابراهیم محرم شود.

تمام اعمال حج از احرام تا رمی جمرات از عبادات است و مانند نماز و سایر عبادات باید به قصد قربت و اطاعت امر خداوند انجام شود.

وقتى که انسان براى اعمال حج محرم شد تمام کارهایى که در احرام عمره حرام بود، بر او حرام می شود.

دوم : وقوف در عرفات

حاجى، پس از احرام در مکّه، باید براى وقوف در عرفات، روانه آنجا شود.

1 ـ مراد از وقوف، بودن در آن مکان است چه سواره یا پیاده، نشسته یا خوابیده; یعنى حاجى باید آن روز را در صحراى عرفات بماند و از آنجا خارج نشود.

2 ـ زمان وقوف; لازم است از ظهر روز نهم ذى حجه تا مغرب همان روز در عرفات بماند. لکن تأخیر وقوف از اوّل وقت به اندازه خواندن نماز ظهر و عصر و مقدمات آن اشکال ندارد.

3 ـ وقوف به عرفات و سایر اعمال حج ـ بجز طواف و نماز ـ نیاز به طهارت (وضو یا غسل) ندارد. ولى مستحب است.

4 ـ در عرفات، کار دیگرى بجز بودنِ در آنجا واجب نیست، ولى مستحبات بسیارى دارد.

جبل الرحمه

سرزمین عرفات از بهترین مکانها براى استجابت دعاست و بهترین دعاها در آن مکان دعاى معروف ابا عبدالله الحسین(علیه السلام) و امام زین العابدین(علیه السلام) در آن روز است.

سوم : وقوف در مشعر الحرام

مشعر الحرام: وادى طویلى است میان «عرفات» و «مِنا» و به آن «مُزْدلفَه» هم گفته می شود، حاجیان باید شب عید قربان را در آنجا بمانند.

بعد از مغرب روز نهم ذى حجه (شب عید قربان) حاجیان از عرفات خارج می شوند و براى انجام عملى دیگر از اعمال حج به طرف مشعر الحرام (مُزدلفه) حرکت می کنند.

1 ـ وقتى که حاجیان به مشعر الحرام رسیدند، وقت وقوف، از طلوع فجر عید قربان است تا طلوع خورشید و احتیاط آن است که از وقت رسیدن به مشعر در شب قصد وقوف کند.

2 ـ در مشعر بجز ماندنِ در آنجا کار دیگرى واجب نیست گر چه مستحبات بسیارى دارد و از جمله آنها ذکر الهى گفتن و جمع آورى سنگریزه براى رمی جمرات است.

معمولا حجاج در شهر مکه و از اطراف هتل های محل اقامتشان سنگریزه های لازم برای رمی جمرات را جمع آوری می کنند.

چهارم : رمی جمره عقبه

1 ـ پس از طلوع آفتاب روز دهم ذى حجه (عید قربان) حجاج براى انجام بقیه اعمال حج از مشعر الحرام بیرون آمده و روانه مِنا می شوند و اولین عمل از اعمال منا را که رَمی جمره عقبه است باید انجام دهند .

2 ـ در آخر مِنا سه دیوار سنگى وجود دارد که اوّلین دیوار، «جمره اُولى» و دومین آنها «جمره وُسطى» و سوّمی را «جمره عُقبى یا عَقَبه» می نامند، اوّلین کار واجب در روز عید قربان زدن هفت عدد ریگ به جمره عقبه است.

3 ـ هفت سنگ باید به دیوار بخورد، ولى لازم نیست پشت سر هم باشد، پس اگر دو عدد به ستون بخورد و سوّمی نخورد و چهارمی بخورد، تنها سه عددى که به دیوار خورده به حساب می آید. و اگر شک کند هفت عدد خورده یا نه، باید به قدرى بزند تا یقین کند هفت عدد به جمره خورده است.

4 ـ سنگ ریزه ها باید اینگونه باشد:

الف - زیاد بزرگ یا ریز نباشد، بلکه به اندازه اى باشد که به آن ریگ بگویند.

ب - از منطقه حرم باشد، مثلا مشعرالحرام، منى یا شهر مکه.

ج - قبلا براى رمی از آن استفاده نشده باشد.

د - مباح باشد، (غصبى نباشد).

5 ـ بانوان، کودکان، بیماران و پیرمردان می توانند، شب عیدقربان پس از نصف شب و قبل از اذان از مشعر الحرام خارج شوند و اگر نمی توانند رمی جمره را در روز انجام دهند، می توانند همان شب رمی جمره عقبه را انجام دهند.

پنجم : قربانی

1 ـ پس از سنگ زدن به جمره عَقبه، حجاج براى انجام یکى دیگر از واجبات حج، به قربانگاه رفته، و یک شتر، یا گاو، یا گوسفند قربانى می کنند.

2 ـ ذبح یک حیوان براى چند نفر حاجى کفایت نمی کند و یک حیوان کمتر چیزى است که به عنوان یکى از اعمال حج باید ذبح کرد، امّا هر چه بیشتر ذبح کنند افضل است.

3 ـ حیوان قربانى شرایطى دارد که به تفصیل در کتاب احکام و مناسک حج آمده است، افرادى که براى انتخاب قربانى به قربانگاه می روند لازم است آن شرایط را بدانند، در این نوشته به طور مختصر به آنها اشاره می کنیم:

* سالم باشد (مریض نباشد).

* معیوب و ناقص العضو نباشد.

* کورى یا لنگى واضح نداشته باشد.

* دُم بریده نباشد.

* گوش بریده و شاخ شکسته نباشد.

* لاغر نباشد.

* اخته نشده باشد; (بیضه هایش را بیرون نیاورده باشند).

* سن آن کامل باشد; اگر میش است یک سال آن و اگر بز است دو سال آن کامل شده باشد. (تفصیل این شرایط در کتب مفصل فقهى و مناسک مراجع تقلید آمده است).

4 ـ اگر حاجى پس از ذبح شک کند و حتى اگر احتمال دهد که حیوان ناقص بوده یا سایر شرایط را نداشته اعتنا نکند.

5 ـ کسى که حلق یا تقصیر نکرده و حتى براى خود حیوانى را ذبح نکرده می تواند براى دیگرى ذبح کند.

ششم : حلق یا تقصیر

1 ـ پس از قربانى، حاجى باید حلق کند، یعنى موهاى سر خود را بتراشد، یا تقصیر کند، یعنى مقدارى از مو و ناخن خود را بچیند.

حلق

تقصیر

2 ـ با انجام این عمل تمام محرّمات احرام بر او حلال می شود، بجز حرام بودن زن و مرد بر یکدیگر و استفاده از بوى خوش، که آنها هم با انجام بقیّه اعمال حلال خواهد شد و در برخى موارد صید نیز حرام است. بنابر این، پس از تراشیدن سر یا تقصیر می تواند لباس احرام را بیرون آورده و لباس معمولى خود را بپوشد.

3 ـ مردانی که سال اوّل حج آنهاست، بنا بر احتیاط واجب باید سر بتراشند و تقصیر کفایت نمی کند، ولى افرادى که بار اوّل آنها نیست می توانند تقصیر کنند یا سر بتراشند.

4 ـ بانوان باید تقصیر کنند.

5 ـ محل حلق یا تقصیر مِنا است.

6 ـ زمان حلق یا تقصیر، تا روز سیزدهم ذى حجه است، گرچه احتیاط واجب آن است که روز عید انجام شود.

7 ـ اگر حاجى براى قربانى به کسى وکالت دهد، تا وکیل او قربانى نکرده، نمی تواند حلق یا تقصیر کند، بنابر این کسانى که خود به قربانگاه نمی روند، باید صبر کنند تا به آنها اطلاع داده شود که قربانى انجام شده و پس از اطمینان به ذبح شدن حیوان حلق یا تقصیر کنند.

8 ـ کسى که خودش حلق یا تقصیر نکرده، نمی تواند موى شخص دیگرى را بچیند یا بتراشد.

اعمال مکه

پس از انجام اعمال مِنا در روز عید قربان، حاجى باید بار دیگر براى انجام پنج عمل از اعمال حج به مکّه برگردد، گرچه وقت این اعمال تا پایان ماه ذى حجه است و می تواند در مِنا بماند براى بقیه اعمالى که در مِنا شبهاى یازدهم و دوازدهم و روزهاى یازدهم و دوازدهم انجام می شود و بعداز ظهر روز دوازدهم از منا خارج شود و براى بقیّه اعمال به مکّه بیاید.

امّا پنج عملى که در مکّه باید انجام شود، عبارت است از:

هفتم : طواف حج

احکام طواف

1 - کیفیت طواف حج به همان نحو است که در طواف عمره تمتع گذشت بدون هیچ تفاوت مگر در نیّت که در اینجا باید به نیّت طواف حج بجا آورد .

2 ـ طواف را باید از مقابل گوشه اى از کعبه که حَجرُالاَْسْوَد در آن است آغاز کند و در همان جا به پایان ببرد. حَجرُالاَْسْوَد سنگى است بیضى شکل و سیاه رنگ، که در گوشه شرقى دیوار کعبه، با ارتفاع 5/1 متر از سطح مسجد نصب شده است.

3 ـ خانه کعبه، در حال طواف باید در طرف چپ طواف کننده باشد، بنابراین اگر در حال حرکت رو به کعبه باشد، یا عقب عقب برود صحیح نیست.

4 ـ انسان باید همانطورى که همه مسلمانان طواف می کنند ـ بدون دقّتهاى اهل وسوسه ـ طواف را از مقابل حجرالاسود شروع کند و ادامه دهد و ایستادن مقابل حجرالاسود در هر دور لازم نیست.

5 ـ طواف کننده باید به دور «حِجْرِ اسماعیل» هم بگردد، یعنى در هنگام طواف، داخل «حِجر» نرود. حجر اسماعیل فضایى است بین کعبه و دیوارى نیم دایره به عرض حدود 10 متر که از زاویه شمالى تا زاویه غربى کعبه امتداد دارد. هرگاه باران بر بام کعبه ببارد، از ناودان رحمت در این فضا می ریزد، اینجا مدفن حضرت اسماعیل (علیه السلام) و مادرش هاجر و پیامبران بسیارى می باشد.

6 - براى مطاف حدى وجود ندارد و تا هر جاى مسجد الحرام که طواف در آن طواف کعبه صدق کند ، طواف مجزى است ، بلى مستحب است که اگر اضطرار و ازدحام نباشد فى ما بین کعبه و مقام ابراهیم انجام دهد .

7 ـ اگر انسان بر اثر بیمارى یا پیرى یا زیادى جمعیّت نتواند در این محدوده طواف کند، طواف در خارج این حدّ اشکال ندارد.

8 ـ طواف کننده باید با طهارت طواف کند یعنى با وضو باشد و غسلى برعهده او نباشد و نیز بدن و لباس وى پاک باشد، همانگونه که نماز می خواند.

هشتم : نماز طواف حج

پس از انجام طواف حج ، باید دو رکعت نماز، به نیّت نماز طواف حج بخواند.

کیفیت نماز طواف حج:

1 - به همان نحو است که در نماز طواف عمره تمتع گذشت بدون هیچ تفاوت مگر در نیّت که در اینجا باید به نیّت نماز طواف حج بجا آورد .

2 - مانند نماز صبح است، ولى حمد و سوره را می تواند بلند یا آهسته بخواند.

وقت نماز طواف حج:

بعد از طواف و قبل از سعى است.

مکان نماز طواف حج:

کافی است در هر نقطه ای که عرفاً بگویند پشت مقام است گرچه از مقام دور باشد نماز را بخواند بلکه در این صورت بعید نیست که نماز در هر جای مسجد الحرام صحیح باشد .

نهم : سعی بین صفا و مروه

پس از انجام نماز طواف حج ، باید هفت مرتبه فاصله بین «صفا» و «مَروه» را که امروزه به صورت سالنى ساخته شده و کنار مسجدالحرام قرار دارد بپیماید.

کیفیت سعى :

1 - به همان نحو است که در سعى عمره تمتع گذشت بدون هیچ تفاوت مگر در نیّت که در اینجا باید به نیّت سعى حج بجا آورد .

2 ـ سعى، باید از «صفا» آغاز و به «مروه» ختم شود.

3 ـ پیمودن فاصله «صفا» تا «مروه» یک مرتبه و برگشتن از «مروه» به «صفا» مرتبه دوّم به حساب می آید; بنابراین هفت شَوْطِ (1) سعى بر «مروه» ختم می شود.

4 ـ نشستن و استراحت کردن و رفع خستگى بر صفا و مروه و در بین آنها جایز است و اگر در بین سعى باشد، باید از همانجا که سعى را قطع کرده است، ادامه دهد.

5 ـ سعى بین صفا و مروه لازم نیست با وضو و طهارت انجام شود، گرچه احتیاط مستحب است.

6 ـ سعى در طبقه دوّم، چون بالاتر از دو کوه می باشد اشکال دارد.

دهم : طواف نساء

پس از انجام سعى باید هفت مرتبه به نیّت طواف نساء دور خانه کعبه که در مسجدالحرام است بگردد.

کیفیت طواف نساء :

1 - به همان نحو است که در طواف عمره تمتع گذشت بدون هیچ تفاوت مگر در نیّت که در اینجا باید به نیّت طواف نساء بجا آورد .

2 - طواف نساء و نماز آن اختصاص به مردان ندارد ، بلکه بر تمام کسانى که حج به جا می آورند واجب است .

3 - پس از سعى لازم نیست فوراً طواف نساء را بجا آورد و تأخیر انداختن آن حتى تا چند روز بعد هم اشکال ندارد .

4 ـ طواف را باید از مقابل گوشه اى از کعبه که حَجرُالاَْسْوَد در آن است آغاز کند و در همان جا به پایان ببرد.

5 ـ خانه کعبه، در حال طواف باید در طرف چپ طواف کننده باشد، بنابراین اگر در حال حرکت رو به کعبه باشد، یا عقب عقب برود صحیح نیست.

6 ـ انسان باید همانطورى که همه مسلمانان طواف می کنند ـ بدون دقّتهاى اهل وسوسه ـ طواف را از مقابل حجرالاسود شروع کند و ادامه دهد و ایستادن مقابل حجرالاسود در هر دور لازم نیست.

7 ـ طواف کننده باید به دور «حِجْرِ اسماعیل» (4) هم بگردد، یعنى در هنگام طواف، داخل «حِجر» نرود.

8 - براى مطاف حدى وجود ندارد و تا هر جاى مسجد الحرام که طواف در آن طواف کعبه صدق کند ، طواف مجزى است ، بلى مستحب است که اگر اضطرار و ازدحام نباشد فى ما بین کعبه و مقام ابراهیم انجام دهد .

9 ـ اگر انسان بر اثر بیمارى یا پیرى یا زیادى جمعیّت نتواند در این محدوده طواف کند، طواف در خارج این حدّ اشکال ندارد.

10 ـ طواف کننده باید با طهارت طواف کند یعنى با وضو باشد و غسلى برعهده او نباشد و نیز بدن و لباس وى پاک باشد، همانگونه که نماز می خواند.

یازدهم : نماز طواف نساء

پس از انجام طواف نساء ، باید دو رکعت نماز، به نیّت نماز طواف نساء بخواند.

کیفیت نماز طواف نساء :

1 - به همان نحو است که در نماز طواف عمره تمتع گذشت بدون هیچ تفاوت مگر در نیّت که در اینجا باید به نیّت نماز طواف نساء بجا آورد .

2 - مانند نماز صبح است، ولى حمد و سوره را می تواند بلند یا آهسته بخواند.

وقت نماز طواف نساء :

بعد از طواف نساء است .

مکان نماز طواف نساء :

کافی است در هر نقطه ای که عرفاً بگویند پشت مقام است گرچه از مقام دور باشد نماز را بخواند بلکه در این صورت بعید نیست که نماز در هر جای مسجد الحرام صحیح باشد .

1 - پس از انجام نماز طواف نساء زن بر مرد و مرد بر زن که به واسطه احرام ، حرام شده بود ،حلال می شود .

2 ـ بر تمام افراد بالغ و عاقل واجب است که نمازها را به طور صحیح یاد بگیرند تا تکلیف الهى را درست انجام دهند; بخصوص کسى که قصد عمره یا حج دارد باید نماز خود را تصحیح کند، تا تمامی نمازها که از جمله آنها نماز طواف است، به طور صحیح انجام شود.

3 ـ بنابراحتیاط واجب باید پس ازطواف،نماز طواف را زود بجا آورد به طورى که مردم نگویند بین آنها فاصله شده است.

4 ـ جایز است نماز طواف مستحب را هر جاى مسجدالحرام که بخواهد بجا آورد.

دوازدهم : بیتوته در منا

یکى دیگر از واجبات حج، بیتوته (ماندن در شب) در مِناست.

1 ـ تمام حجاج، چه آنها که براى اعمال بعد از منا به مکّه رفته اند و چه آنها که به مکه نرفته اند و در مِنا مانده اند، باید شب یازدهم ذى حجه و شب دوازدهم را از غروب آفتاب تا نیمه شب، با قصد قربت در منا باشند، بنابر این آنها که به مکّه رفته اند باید قبل از غروب به منا برگردند.

2 ـ بر این افراد ماندن در منا واجب نیست:

* بیماران و پرستاران آنها و دیگر کسانى که ماندن در آنجا برایشان مشقّت داشته باشد.

* کسانى که در مکّه تمام شب از اوّل آن تا صبح به عبادت خدا مشغول باشند و کار دیگرى بجز کارهاى ضرورى نکنند.

* کسانى که ترس آن دارند اگر در منا بمانند اموالى از آنها در مکّه از بین برود.

3 ـ کسى که بیتوته در منا را ترک کند، باید براى هر شب یک گوسفند قربانى کند، امّا بر کسى که تمام شب را در مکّه به عبادت مشغول بوده، کفّاره واجب نیست.

سیزدهم : رمی جمرات سه گانه

در روز یازدهم و دوازدهم ذى حجه حجّاج باید به هریک از سه ستون هفت عدد سنگ بزنند.

وقت رمی: از طلوع آفتاب تا غروب است. (چه در روز عید یا در این ایام).

رمی در شب جایز نیست (مگر کسى که عذر داشته باشد و نتواند در روز رمی کند)(1) و اگر مثلاً روز یازدهم، رمی را ترک کرد، باید فرداى آن روز قبل از رمی همان روز، رمی روز گذشته را قضا کند.

کیفیت رمی: همانگونه که در رمی جمره عقبه بیان شد.

ترتیب رمی: ابتدا باید به جمره اولى سنگ زد و سپس به وسطى و بعد از آن به جمره عقبه.

در روز دوازدهم ذى حجه، بعد از ظهر شرعى حجاج می توانند از مِنا خارج شوند، ولى چنانچه کسى آن روز از مِنا نرود تا آفتاب غروب کند، باید شب سیزدهم را نیز در منا بماند و روز سیزدهم جمرات سه گانه را رمی کند.